De Afsluitdijk beschermde na voltooiing tegen meer dan alleen het water. Wie eroverheen rijdt, staat er misschien niet direct bij stil, maar de dijk had een belangrijke rol in de verdediging van Noord-Holland in de Tweede Wereldoorlog. Die militaire functie heeft de Afsluitdijk niet meer, maar de resten zijn er nog wel.

Militaire stellingen bij Den Oever en Kornwerderzand

‘De Afsluitdijk heeft een bijzondere militaire geschiedenis’, vertelt Inge Posthuma, adviseur omgeving van Rijkswaterstaat. ‘Bij de aanleg had het ministerie van Oorlog een flinke vinger in de pap. De militaire stellingen bij Den Oever en Kornwerderzand moesten optimaal bescherming bieden tegen de vijand uit het oosten. We weten dat in de Tweede Wereldoorlog bij Kornwerderzand flink is gevochten. Dat laat zichtbare en onzichtbare sporen na. Daar willen we zorgvuldig mee omgaan.’

Proefsleuvenonderzoek

In november en december 2021 heeft onderzoeksbureau BAAC in opdracht van bouwconsortium Levvel (BAM, Van Oord en Rebel) archeologisch onderzoek uitgevoerd bij Kornwerderzand en Den Oever. Koos Mol, adviseur erfgoed van Levvel: ‘Bij Den Oever heeft een graafmachine 11 zogenaamde proefsleuven gegraven. Deze sleuven zijn 25 m lang, 4 m breed en komen tot circa 60 cm onder het maaiveld. Vervolgens is in die sleuven grondonderzoek verricht: welke sporen tref je aan?’

Resten van hekwerken en gebruiksvoorwerpen

‘De resultaten bevestigen de informatie die we al hadden over de inrichting van het landschap bij Den Oever’, aldus Mol. ‘Een mooie vondst zijn de resten van versperringen tussen de verdedigingswerken en loopgraven. Deze stalen hekwerken met betonnen fundering moesten ervoor zorgen dat vijandelijke manschappen de verdedigingslinie niet zomaar konden bereiken. Als zij de hekwerken wilden ontwijken, kwamen ze altijd in het schootsveld van mitrailleurs terecht. De fundering van de hekken laten een donker grondspoor achter. Die vindplekken hebben we gedigitaliseerd. Dan zie je heel mooi het patroon van hekwerken die er hebben gestaan.’ Er zijn ook munitieresten en gebruiksvoorwerpen gevonden, zoals inmaakpotten, delen van een radio, petroleumlampen en een koffieblik voor de veldkeuken. Deze vondsten gaan naar het Noordelijk Archeologisch Depot (NAD).

Tijdens de bouw van de doorgang voor de Vismigratierivier stuitte bouwconsortium Levvel op zogeheten ‘drakentanden’, onderdeel van de Duitse tankversperring uit de Tweede Wereldoorlog. De drakentanden zijn te bezichtigen bij het Kazenmattenmuseum.

Visuele inspectie Kornwerderzand

Bij Kornwerderzand gaat Levvel nog niet de grond in. ‘De verdedigingswerken waren hier tot voor kort overwoekerd door planten’, legt Mol uit. ‘De begroeiing is nu grotendeels verwijderd. Daardoor was een visuele inspectie door een archeoloog mogelijk. Hij heeft het terrein in kaart gebracht. Aan de hand van die gegevens bepalen we hoe we het onderzoek verder vormgeven.’

Onbekende geschiedenis in beeld

Archeologisch onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog en Koude Oorlog gebeurt in Nederland relatief weinig. Mol: ‘We brengen met dit onderzoek delen van de geschiedenis in beeld die tot nu toe onbekend waren. Van de loopgraven bij Kornwerderzand weten we bijvoorbeeld wel hoe Nederland ze heeft aangelegd in de jaren 30, maar niet hoe de bezetter ze tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft aangepast. Het is mooi en waardevol om deze resten te ontsluiten en veilig te stellen.’

Meer weten over de militaire geschiedenis van de Afsluitdijk? Bezoek dan het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand. Met interactieve tentoonstellingen en verhalen van ooggetuigen brengt dit museum het verleden tot leven. Bezoek de website van het Kazemattenmuseum voor meer informatie.