Wie over de Afsluitdijk rijdt, ziet ze niet direct. Maar bij Kornwerderzand en Den Oever liggen kazematteneilanden. Eilanden met verdedigingswerken die herinneren aan de militaire functie die de Afsluitdijk na voltooiing in 1932 had. De versterking hiervan verdiende speciale aandacht bij de algehele versterking en vernieuwing van de Afsluitdijk.

Om de rechtstreekse verbinding tussen de provincies Noord-Holland en Friesland te beschermen, zijn bij Den Oever en bij Kornwerderzand eilanden aangelegd met militaire stellingen en loopgraven. ‘Deze rijksmonumenten, met grote historische waarde, moesten bij de dijkversterking zo goed mogelijk in stand worden gehouden’, geeft Rolf Bruins, waterbouwkundig ingenieur bij Rijkswaterstaat, aan. Dat hebben Rijkswaterstaat en bouwconsortium Levvel (Van Oord, BAM, Rebel en Invesis) gedaan samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Knooppunten van geschiedenis

‘De kazematteneilanden liggen bij de spuisluizen in Den Oever en Kornwerderzand en waren bij inrichting al bijzonder’, vertelt Bruins. ‘De functies, die voorheen in één groot militair complex werden ondergebracht, zijn hier over meerdere locaties verspreid. Ook bij de dijkversterking zijn de eilanden uniek. Het zijn knooppunten waar veel geschiedenis zit. Techniek, esthetiek, ecologie en cultureel erfgoed komen hier samen. Daarom was een ander ontwerp nodig dan op de doorgaande dijkvakken van de Afsluitdijk.’ Corstiaan van Dam, ontwerpleider bij Levvel, vult aan dat dit nog niet zo eenvoudig was. ‘Er zijn geen ontwerpleidraden voor dit soort locaties. Levvel en Rijkswaterstaat zijn samen om tafel gegaan om ervoor te zorgen dat de kazematteneilanden in stand konden blijven en tegelijkertijd de waterveiligheid te borgen. Waterveiligheid stond voorop, met oog voor esthetiek, ecologie en behoud van het cultureel erfgoed.’

Kazematteneiland bij Kornwerderzand. Het boventalud wordt gereedgemaakt voor bekleding met Quattroblocks. De damwand is hier nog zichtbaar.

Kazematteneiland bij Kornwerderzand. De grondlichamen zijn teruggebracht en begroeid. Links op de voorgrond markeert de lichte deksloof de plek van de damwand, met onderaan de donkere basaltonblokken.

Kazematteneiland bij Den Oever. De kazematten zijn hier onderdeel van het boventalud.

Kazematteneiland bij Kornwerderzand. De ingang van een Nederlandse kazemat en een betonnen waterput worden blootgelegd bij de archeologische afgravingen.

Kazematteneiland bij Kornwerderzand. Een Duitse bunker met de originele bakstenen borstwering die het onderliggende grondlichaam moest beschermen tegen uitspoeling.

Cultuurhistorische waarde behouden

Van Dam vertelt hoe dit is gedaan. ‘Hiervoor hebben we de historische ontwerptekeningen onderzocht en vergeleken met de huidige situatie. Daarnaast hebben we verschillende eilanden een voor groot deel tijdelijk afgegraven. Op deze manier konden we achterhalen welke aanpassingen in de loop van de tijd zijn gedaan. Zo zijn in de Koude Oorlog vier Shermantank* ingegraven en zijn de eilanden beplant met ligusters om ze te camoufleren. Ook vonden we verdedigingswerken die in de loop der tijd bedolven waren geraakt. Denk aan een artillerie-opstelling, een tankopstelling, schuttersputjes, trappen, bestratingen en Duitse openbare toiletten.’

Zichtbare kazematten

‘Een van de eisen van Rijkswaterstaat was dat het patroon van de kazematten zichtbaar zou blijven’, vertelt Bruins. ‘Dit is een samenhangend systeem met grote cultuurhistorische waarde. Ook moesten objecten die zich in de doorgaande lijn van de Afsluitdijk bevinden ingepast worden in het dijkprofiel. Voor het eiland direct ten oosten van de bestaande spuisluizen in Den Oever betekende dit dat een kazemat onderdeel zou worden van de waterkering én als kazemat herkenbaar moest blijven. De kazemat is hier dus letterlijk in de dijk verwerkt.’

Oplossingen: waterkerende laag en damwand

Uiteindelijk zijn twee oplossingen bedacht, gaat Van Dam verder. ‘De twee kleinere eilanden zijn afgegraven en hebben over de gehele oppervlakte een waterkerende laag gekregen. Daarna zijn grond en begroeiing weer teruggebracht. De waterkerende laag is dus niet zichtbaar. Voor de grotere eilanden was dit geen optie. Daar plaatsten we een damwand met een waterkerende functie. Achter de damwand vergroot een laag asfalt de waterveiligheid verder. De asfaltlaag en damwand zijn verborgen onder cultuurhistorische grondlichamen en begroeiing. Ook hier is dus bijna niets van te zien.’

Toegankelijk

In de toekomst worden de twee grotere kazematteneilanden toegankelijk voor bezoekers. Ze hebben schelpenpaden gekregen, waardoor de eilanden en verdedigingswerken beter zichtbaar en toegankelijk zijn voor het publiek. Bezoekers krijgen in Den Oever een goed beeld van de situatie in de jaren 30, en bij Kornwerderzand zien ze de situatie in de Koude Oorlog. Bruins: ‘Wie voor de start van de versterking en vernieuwing van de Afsluitdijk op een van de kazematteneilanden stond en nu opnieuw, ziet nauwelijks verschil. Dat is het resultaat van de gezamenlijke inspanning die de afgelopen jaren geleverd is om dit culturele erfgoed veilig te behouden.’

*De Sherman tanks verwijderd zijn in 1959.