Verrassende vondsten bij archeologisch onderzoek naar kazemat
De Afsluitdijk beschermde vroeger niet alleen tegen water, maar ook tegen de vijand. Daarom werd de dijk versterkt, onder andere met een aantal kazematten: betonnen (geschuts)bunkers die onze militaire verdedigers dekking moesten geven tegen vijandelijk vuur. Nu we op de plek van één van deze kazematten een gemaal bouwen, hebben archeologen nauwgezet de bodem onderzocht op sporen uit het verleden. Zo zorgen we ervoor dat er geen historische informatie verloren gaat.
De vernieuwing van het sluiscomplex bij Den Oever bestaat onder andere uit de aanleg van twee gemalen. Het stond van tevoren vast dat hierdoor een deel van kazemat XI zou worden verstoord. ‘Deze kazemat maakte onderdeel uit van de militaire stellingen die na de bouw van de Afsluitdijk ter verdediging zijn aangebracht’, verduidelijkt Koos Mol, adviseur erfgoed bij bouwconsortium Levvel. ‘Er is vanaf begin jaren twintig intensief over nagedacht hoe Nederland zichzelf kon verdedigen na de voltooiing van de Afsluitdijk. Er zijn talloze ontwerptekeningen gemaakt. Uiteindelijk leverden die een stelling op waarbij elke kazemat en elk wallichaam – de aarden heuvels om de kazematten heen – een specifieke functie had.’
Luchtdoelgeschut
Kazemat XI was bedoeld als luchtdoelremise. Er zouden drie stuks luchtdoelgeschut in komen en in het wallichaam waren drie opstelplaatsen gemaakt. Mol: ‘Uiteindelijk hebben ze er nooit gestaan. Nederland nam de dreiging in eerste instantie niet echt serieus en wilde neutraal blijven. Pas toen een oorlog onvermijdelijk leek, werd het luchtdoelgeschut besteld. De rest van Europa deed hetzelfde. Met als gevolg dat het geschut nog niet geleverd was toen Duitsland op 10 mei 1940 binnenviel.’
Vijf dagen
Toch lukte het juist bij de Afsluitdijk, als enige plek in Nederland, om de Duitse Blitzkrieg enige tijd tegen te houden, benadrukt Mol. ‘In samenwerking met een marineschip werd de opmars van de Duitsers vanaf de stellingen in Kornwerderzand vijf dagen gestopt. Je kunt in ieder geval concluderen dat het weloverwogen inrichten van die stellingen zijn vruchten heeft afgeworpen. Het werkte.’
Afgraven
Met het verstoren van kazemat XI zou veel kostbare informatie verloren gaan. Om dit zoveel als mogelijk te beperken, heeft BAAC (Bureau voor Archeologie en Bodemonderzoek) in november 2019 in opdracht van bouwconsortium Levvel (BAM, Van Oord en Rebel) een archeologisch onderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek behelsde onder andere het laag voor laag afgraven van het gebied, het documenteren van gegevens en het veiligstellen van materiaal van vindplaatsen.
Tankkoepel
Mol: ‘Startpunt is het zorgvuldig bestuderen van de ontwerptekeningen, waarna je tijdens het archeologisch onderzoek nagaat of het ontwerp ook daadwerkelijk zo is uitgevoerd en of er nog wijzigingen in zijn aangebracht.’ De kazemat is extra interessant omdat er in drie perioden gebruik van is gemaakt: eerst door Nederland, tijdens de bezetting door de Duitsers en daarna tot in de jaren zestig weer door Nederland in het kader van de Koude Oorlog. Met name de ‘Duitse’ vondsten zijn opmerkelijk, vertelt Mol. ‘De Duitsers hebben natuurlijk eerst van alles moeten veranderen omdat voor hen de dreiging van de andere kant kwam. Maar ze hebben er ook diverse gebouwtjes bijgezet, schuttersputjes geplaatst en een tankkoepel van een Franse tank in de betonnen fundering gezet. Dat was echt verrassend.’ Mol kijkt zeer tevreden terug op het onderzoek: ‘Veel restanten uit de Tweede Wereldoorlog worden door vrijwilligers gedocumenteerd. Dat is zeker belangrijk werk, maar de bijzondere vondsten bij deze opgraving bewijzen zonder meer de meerwaarde van een gedegen archeologisch onderzoek.’