Historische verdedigingswerken Afsluitdijk opnieuw ingepast

De kazematteneilanden bij Den Oever en Kornwerderzand herinneren aan de militaire functie die de Afsluitdijk na voltooiing in 1932 had. Deze eilanden, met onder meer kazematten – militaire stellingen – en loopgraven, zijn rijksmonumenten van grote historische waarde. Die moeten zo goed mogelijk in stand gehouden worden bij de versterking van de Afsluitdijk.

De Afsluitdijk is méér dan een dijk die ons tegen het water beschermt. Waterbouwkundige en militaire eisen komen samen in het ontwerp. Het is belangrijk dat we de monumentale waarden van het geheel behouden. Dit doen we niet alleen, maar in nauw overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Bijzondere militaire structuren

De eilanden waren bij inrichting al bijzonder. ‘Alle functies die voorheen in één groot militair complex waren ondergebracht, zijn bij de kazematteneilanden over meerdere locaties verspreid’, licht Timmermans toe. ‘Daarom zijn er ook verschillende kazematten, zoals een kanonkazemat en een mitrailleurkazemat. Deze zijn verdeeld over de eilanden om risico’s te spreiden. Dat was voor de jaren dertig een moderne manier om verdedigingswerken in te richten.’

Verdediging van de spuicomplexen

De verdeling van de spuisluizen over twee complexen – Kornwerderzand en Den Oever – had een militaire achtergrond: spreiding van het risico op vernietiging. Omdat de vrees voor een aanval uit het oosten het grootst was, werden de meeste spuisluizen bij Den Oever geplaatst. ‘Voor de verdediging van de spuicomplexen kwam aan beide zijden een eiland met geschutsopstellingen in en rond betonnen kazematten’, vertelt Luc Timmermans, adviseur erfgoed bij bouwconsortium Levvel (BAM, Van Oord, Rebel en Invesis). ‘Daarnaast kwamen er draaibruggen, om ook bij geopende bruggen vrij te kunnen schieten. De verdedigingswerken waren bovendien nodig omdat een mogelijke vijand nu over de weg richting het Westen kon oprukken.’

Werkzaamheden kazematten in beeld

Historisch karakter behouden

‘Behoud van het unieke karakter van de kazemateilanden bij de versterking van de Afsluitdijk was een lastige klus’, vertelt Rolf Bruins, waterbouwkundig ingenieur bij Rijkswaterstaat. ‘Om de nieuwe dijkbekleding, een damwand, asfaltberm en boventalud aan te brengen, moesten we de eilanden namelijk helemaal afgraven. Na de werkzaamheden is de militaire inrichting gereconstrueerd naar de oorspronkelijke situatie.’ ‘Omdat ieder eiland anders is ingericht, is in nauw overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed per locatie bepaald hoe we de dijk het best konden versterken’, vult Timmermans aan. ‘Dat was soms best een gepuzzel. Bij één kazemat was de beste oplossing bijvoorbeeld om hem te integreren in de nieuwe asfaltlaag. Op een andere plek is de damwand zo geplaatst dat een groot deel van een eiland buiten de primaire kering kwam te liggen, waardoor het intact kon blijven.’

Nederlandse en Duitse tijdlagen zichtbaar maken

In de loop der tijd zijn de verdedigingswerken meerdere keren aangepast. ‘De Duitse bezetter bouwde bijvoorbeeld provisorische keukentjes en communicatiecentrales’, vertelt Timmermans. ‘In de Koude Oorlog paste Nederland de militaire stellingen weer verder aan. Die veranderingen zijn niet allemaal gedocumenteerd. Daarom was niet duidelijk wat we onder de begroeiing en het zand zouden aantreffen en gaat aan alle graafwerkzaamheden een archeologisch onderzoek vooraf.’ Bruins: ‘Bij alle objecten die we vinden, maken we de afweging of en hoe we ze kunnen behouden. Doel is om de verschillende tijdlagen weer zichtbaar te maken. Als je er straks rondloopt, zie je zowel de Nederlandse als de Duitse invloeden.’

Op twee eilanden, één bij Kornwerderzand en één bij Den Oever, komen voorzieningen voor bezoekers: een fietsenstalling, bankjes en wandelpaden langs de kazematten. De bunkers zelf zijn dichtgemetseld. In het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand zijn de verdedigingswerken wel van binnen te bezichtigen (zie de website voor meer informatie).

Objecten terugplaatsen

Een voorbeeld van die Duitse invloeden zijn de aangetroffen Deckungslöcher, met beton versterkte ‘schuttersputjes’ waar een militair in ligt om te schieten van een halve meter diep. Na de versterkingswerkzaamheden wordt een aantal daarvan teruggeplaatst. Bij grotere objecten, zoals een open opstelling voor geschut, is meer planning vereist. ‘We hebben de opstelling in stukken gezaagd en opgeslagen in Harlingen’, licht Timmermans de werkwijze toe. ‘Zodat we op de locatie asfalt en een zandlaag konden aanbrengen om de waterkering te versterken. Na de werkzaamheden hebben we de militaire opstelling als een Lego-pakketje opnieuw opgebouwd.’

Nieuwsarchief